عمران عیسا

مەلایێ جزیری ستێرەکا گەشە د ناڤا ئەدەبیاتا کوردیدا، ئێکەم هەلبەستڤانە یێ کو شیایی ب هەلبەستا خوە کارتێکرنێ ل هەمی هەلبەستڤانێن کورد بکەت، چ ژ لایێ عەرۆزێ یان ژ لایێ زمانی یان ژی ژ لایێ هزرێڤە بیت. خودانێ دیوانەکا (موڕەتەبە) کو هەتا نوکە گەلەک شرۆڤە و ڤەکولین و پەڕتووک لسەر هاتینە نڤیسین.

ئەگەر ئەم بەرێ خۆ بدەینە دیوانا مەلای، ئەم دبینین کو ئەوی بخوە ل گەلەک جهان د دیوانا خوەدا پەسنا خوە و هەلبەستا خوە یا کریە، دەمێ بەحس ل زۆلفێن دلبەرا خوە دکەت و دبێژیت ئەو هەلبەستا مە ب زۆلفا تە نڤیسی هەتا ماچینێ یا چووی، نە بتنێ مرۆڤ بەلکو  نەقشەیێن فەلەکان ژی  گوهدارییێ بۆ دکەت، دەمێ دبێژیت:

سەد چین د خوەدا گرتییە زۆلفا تە ب چین

شعرا مە د حەق لەو چوو حەتا ماچینێ

نەقشێن فەلەکا ن گوهــ ددەن ڤێ نەظمێ

تەنها نە بەشەر هەر دکرن تەحسینێ ^(١)

مەلایێ جزیری هێش د ژیانێدابوویە هەلبەستڤانێن سەردەمی وی پەسنا وی کرییە مینا میر عیمادەدینێ هەکاری (صەبووری) کو د هەلبەستا خوە یا هەڤپشک دگەل مەلای ل جهەکێ پەسنا مەلایێ دکەت و دبێژیت:

د ئیقلیمێ سوخەن خاقان     ڕوان بەخش و شەکەرڕیزی

ژ نەیشەککەر ل ئەوراقان        ب جان ڕا عەنبەرئامیزی

ژ سیمین ساعد و ساقان         ب سەححاری گوهەرڕیزی ^(٢)

هەر وەسا لجهەکێ دی دبێژیت:

د باغێ لەفظ و مەعنایێ      سوخەن من (سرو  آزاد)ە

ژ ڤێ (املاء) و ئنشایێ             مە لەوحێ دل نەما سادە

ژ حوسنێ ڕەونەقەک دایێ        کو شەیخ ئەحمەد مە ئۆستادە ^(٣)

هەروەسا ئەڤێن پشتی وی ژی هاتین پەسنا وی کرینە. دەمێ هەلبەستێن خوە د نڤیسین، چونکو ئەو بخوە دەمێ پەسنا غەزەلا خوە دکەن دبێژن: (وەک یا مەلایێ جزیری خوەش یا هاتی)، مینا مەلا یاسینێ یوسری دەمێ د بێژیت:

مە پۆر شێعر و غەزەل گۆتی دل و جان یوسری پێ سۆتی

وەکی نیشانیێ بۆتی د وەصفێ وێ شەرەف شانی ^(٤)

مەلایێ جزیری ئێکەم هەلبەستڤانێ کوردە یێ کو لسەر هەلبەستێن وی گەلەک تەخمیس هاتینە نڤیسین. هەتا ئەو هەلبەستڤانێن کو لسەر هەلبەستێن مەلایێ جزیری تەخمیس نڤیسین هوسا دبێژێن: “ڕاستە مە هەلبەستێن مەلایی تەخمیس کرینە لێ د ڕاستیدا کا مەبەستا مەلایی چییە ئەم ژی ب دڕوستی تێنەگەهشتینە” ^(٥).

ل دۆر تێگەهشتنا دیوانا مەلایێ جزیری گەلەک گۆتن هەنە، لێ زێدەترین گوتنا کو بالا مرۆڤی دکێشیت گوتنا پ.د. عەبدوڕەحیم ئالکیشییە دەمێ دبێژیت: “باوەر دکم ئەگەر دیوانا مەلایی باش بێتە فێمکرن حەقائیقێن ئیمان و ئیسلامێ وێ باشتر بێن فێمکرن”. ^(٦)

هەروەسا موصلح زێزەر ژی د ڤەکۆلینەکا خوەدا ل دۆر دیوانا مەلایێ جزیری دبێژیت: “مه‌لایێ جزیری، ب دیوانا خوه‌ هێزه‌كێ دده‌ كوردان. ب گۆتنێن وی یێن فه‌صیح و ب حیكه‌مەت ده‌نگێ كوردان بلند دكه‌ و دبێژه‌ ئەز ژی د ڤێ وادیا شارستانی و ئەده‌بیاتێدا، ژ گه‌لێن دن نه‌ كێمم. ئە‌و دیوانا كو مه‌لا پاش خوه‌ڤه‌ هشتی، به‌لگه‌یا هه‌یینا كوردانە و كه‌سایه‌تییا وانە، هه‌ست و ڕامانێن وان د ڤێ به‌رهه‌مێدا تێنه‌ خۆیاكرن”. ^(٧)

هەلبەستا عەبدوڕەحیم ڕەحمیێ هەکاری:

ئەڤ هەلبەستا ڕەحمییێ هەکاری د پەڕتووکا (گازییا وەڵات -کتێبا سێیێ-)دا نڤیسیە. نەجات زانیار ئامادەکارێ ئەڤێ پەڕتووکا وی د پەراوێزێدا دیاردکەت کو ڕەحمییێ هەکاری ژ بلی (گازییا وەڵات -کتێبا سێیێ-) ل دویماهییا دیوانا مەلایێ جزیری ئەو ژ لایێ وی و  موحەمەد شەفیق ئەرواسیڤە هاتییە ئامادەکرن بەڵاڤکرییە. ^(٨)

ئەڤ هەلبەستا ڕەحمییێ هەکاری ژ (٥) دێران پێکدهێت تێدا پەسنا مەلایێ جزیری دکەت.

هەر د دێرا ئێکێدا ڕەحمییێ هەکاری پەسنا مەلایێ دکەت و د بێژیت:

شیرازی ل ناڤ فۆرسان کێشا عەلەما عشقێ

مەلا تە برە ئەوجان حافظ بکە پێ مەشقێ ^(٩)

ئەگەر شیرازی د ناڤا ئەدەبیاتا فارساندا ئالایێ عەشقێ ڕاکر بت بەلێ تو یێ د گوپیتکێدا تو دێ ب حافزیڕا ڕاهێنان بکەی. ئەڤە ژی بیرا مە ل وێ دێرا مەلایێ دهێنیت دەمێ د بێژیت:

گەر لوئلوئێ مەنثوور ژ نەظمێ تو د خوازی

وەر شعرێ (مەلێ) بین تە ب شیرازی چ حاجەت ^(١٠)

هەر وەسا ل دێرا دووێدا دبێژیت: ئەی جزیری تە ب شێوەیەکێ نۆی و کراسەکێ دی بۆ ئەدەبیاتا کوردی دەستێپکەکا نۆی ئاڤاکر،  ل باژێرێ جزیرێ وەکی ڕوناهییێ بەڵاڤبوو دناڤا کورداندا.

لاکین ب کراسەک دی نوور و شەفەقەک تێدا

دیبایەکی کورمانجی ڕاچاند د جزیرێ دا ^(١١)

د دێرا سێیێدا دبێژیت: ئەی مەلا تە بۆ خوە وەکی حافزی و فیردەوسی نە کر مامۆستا هەتا کو تو وانەیێن عەشقێ ژ وی  وەربگری، بەلکو تە بخوە ئەڤ مەسەلە چارەکر، تە بخوە بۆ مەسەلەیا عەشقێ داهێنانەکا نۆی د کورمانجییێدا کر. هەر وەکو ڕەحمییێ هەکاری د بێژیت:

مەلا تە وەکی حافز، فردەوسی نەکر ئوستاد

ھەم عشقێ ژ نۆ حەل کر کورمانجی تە کر ئیجاد ^(١٢)

ئەڤە بیرا مە ل وێ دێرا مەلایێ جزیری دئینیت دەمێ د مەسەلەیا عەشقێدا پەسنا خوە دکەت و دبێژیت ئەزم موفتی و هوستایێ عەشقێ، ژ بەکو د دەستەکێ مندا قورئان و د یێ دیدا گۆتنا خوەشتڤییێ دلان حەزەرتێ موحەممەد (سڵاڤ لێ بن) هەیە، هەر وەکو مەلا دبێژیت:

عاشقێ مەسئەلە خواهم وەرە ئەم موفتییێ عشقین

دەستەکی سوننەت تێدا د یەکێ نەصصێ کتابە ^(١٣)

هەر وەسا لجهەکێ دی مەلایێ جزیری بخوە دبێژیت: پرسیارا عەشقێ ژ من بکەن ئەزم یێ چارە دکەت ئەڤێ موعممایا ڤەشارتی ژبەرکو ئەگەر سەد مەلا و موستەعید بهێن نەشێن چارە بکەن. دەمێ بیژیت:

تو ژ (مەلایی) هەر ب پرس ئەسرارێ عشقێ حەل د کەت

ڤێ موعممایێ چ زانن سەد (مەلا) و موستەعید^(١٤)

ل دۆر ئەڤێ دێرا مەلایی دهێتەگۆتن کو: دەمێ بەدیعوزەمان سەعیدێ کوردی ل وانێ دەرسا فەقییان دگۆت هەر جار ل دوماهییا دەرسێ ژ دیوانا مەلای چەند دێرەک بۆ فەقییان شرۆڤەدکر. ڕۆژەکێ گەهشتە ئەڤێ دێرێ فەقییەکێ پرسیار ژێ کر (گەلۆ ئەڤ چ نهێنیییە مەلا ییە تو د زانی) ئینا بەدیعوزەمان سەعیدێ کوردی گۆتە وی فەقیی ئینشائەللاهـ ئەز دێ سۆبە بۆ تە ئەڤێ نهێنییا مەلای بێژم هەر د وێ شەڤێدا مەلایێ جزیری دچیتە خەونا مەلا سەعیدی و دبێژیتێ: (تو بۆ خاترا خودێ کەی مەلا سەعید تو ئەڤێ نهێنییا مە ئاشکەرا نەکەی). ^(١٥)

د دێرا چارێدا ڕەحمییێ هەکاری پەسنا مەلای دکەت و دبێژیت: ئەو زمانێ فەقیر کو تە ب یەک بەرێخوەدانا خوە تە وەکی زێری زەرکر، وەکی مالەکا فەقیر بوو بەلێ تە ب دۆڕ و گەوهەرێن خوە زەنگین کر. دەمێ بێژیت:

پۆل و د زەغەل کوردی تە ب یەک نەزەرێ زەر کر

مالا کو فەقیر مایی تژی دۆڕ و گەوھەر کر ^(١٦)

هەروەسا د دێرا پێنچێدا  ڕەحمیییێ هەکاری د بێژیت: د ڤێتن کورمانج هەمی (مەرەم ژێ مللەتێ کوردە) شانازییێ ب تە ببەن کو تو دناڤا واندا ڕابووی، ژبەرکو تە ژی وەکی مەنسوورێ  حەلاج د تەسەووفێدا پلەیا (ئەنەلحەق) یا وەرگرتی.

کورمانج دڤێ ھەر دەم فەخرێ ب تە کن ئەلحەق

لاکین تو کو مەنسووری ڕۆتبا تە بوو “ئەنەلحەق” ^(١٧)

 

هەلبەستا ڕەحمییێ هەکاری یا بناڤێ (مەلایێ جزیری)

 

شیرازی ل ناڤ فۆرسان کێشا عەلەما عشقێ

مەلا تە برە ئەوجان حافظ بکە پێ مەشقێ

 

لاکین ب کراسەک دی نوور و شەفەقەک تێدا

دیبایەکی کورمانجی ڕاچاند د جزیرێ دا

 

مەلا تە وەکی حافز، فردەوسی نەکر ئوستاد

ھەم عشقێ ژ نۆ حەل کر کورمانجی تە کر ئیجاد

 

پۆل و د زەغەل کوردی تە ب یەک نەزەرێ زەر کر

مالا کو فەقیر مایی تژی دۆڕ و گەوھەر کر

 

کورمانج دڤێ ھەر دەم فەخرێ ب تە کن ئەلحەق

لاکین تو کو مەنسووری ڕۆتبا تە بوو “ئەنەلحەق” ^(١٨)

———————————————————————–

پەراوێز:

١.دۆسکی، تەحسین ابراهیم دوسکی، دیوانا مەلایێ جزیری، وەشخانەیا نۆبهار ئیستەنبۆل، ٢٠١٩. ٢٩٠.

٢. دۆسکی، تەحسین ابراهیم دوسکی، دیوانا مەلایێ جزیری، هەمان ژێدەر: ٣٠٧.

٣. دۆسکی، تەحسین ابراهیم دوسکی، دیوانا مەلایێ جزیری، هەمان ژێدەر: ٣٠٧.

٤. GEZER, Semih, MELA YASİN YUSRİ DİVANI(METİN ve İNCELEME), Yüksek Lisans Tezi , BİNGÖL ÜNİVERSİTESİ YAŞAYAN DİLLER ENSTİTÜSÜ KÜRT DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI,2015, 122.

٥. Ertekin, Nurettin, TESEWUF DI DÎWANA MELAYÊ CIZÎRÎ DA, CIZÎRÎNASÎ – Meqaleyên Libarey Melayê Cizîrî û Ş’irên Wî, Edîtor: M. Zahir Ertekin, Weşanên Dara, Çapa Yekem: Kanûna Paşîn, 2021.176.

٦. Alkış, Abdurrahim, DI DIWANA MELAYÊ CIZÎRÎ DE MAZMŰNÊN TASAWWUFI,Werger:Abdulkadir Bingöl, Şırnak Üniversitesi Yayınları, Çapa Yekê/1: 2023, 7.

٧. SEZER, Müslih, Dîwana Melayê Cizîrî Wek Berhemeke Kanonîk, CIZÎRÎNASÎ – Meqaleyên Libarey Melayê Cizîrî û Ş’irên Wî, Edîtor: M. Zahir Ertekin, Weşanên Dara, Çapa Yekem: Kanûna Paşîn, 2021.3.